Giải mã bí ẩn sau hiện tượng bóng đè

Những miêu tả thời xưa về cảnh bị quỷ dữ tiến công có rất nhiều điểm giống với những gì tất cả chúng ta biết thời nay về hiện tượng kỳ lạ bóng đè.

Vào tháng 8/2016, một phụ nữ nói rằng bà đã bị tấn công bởi một con Pokemon thật. Ảo giác ghê rợn của bà cho thấy “vùng chạng vạng” bí ẩn giữa trạng thái ngủ và thức – một trạng thái kỳ lạ của ý thức có thể ẩn sau rất nhiều hiện tượng khác nhau, từ các phiên tòa xử phù thủy Salem đến các vụ bị người ngoài hành tinh bắt cóc. Nhà tâm lý học Matthew Tompkins giải thích thêm về hiện tượng này.

Tại Moscow (Nga) mùa hè năm rồi, một phụ nữ mơ màng trong giấc ngủ sau khi chơi trò Pokemon Go trên điện thoại. Đêm đó, bà thức giấc vì ngực bị đè mạnh. Bà mở mắt và sau này kể lại là bà thấy mình đang bị tiến công bởi một nhân vật Pokemon có kích cỡ như ngoài đời thực. Không phải là một người mặc phục trang Pokemon, mà là một con Pokemon thật.

Hoảng loạn, nhưng không hề nói được, bà vật lộn với sinh vật đó trong khi người bạn trai ngủ mê mệt ngay bên cạnh không biết gì. Cuối cùng bà cũng vùng dậy được, và con Pokemon biến mất. Sau một lúc lùng sục khắp nhà, người phụ nữ đến báo công an về vụ tiến công.

Tin tức về vụ báo công an của bà ngay lập tức, và có chút hài hước, đã được nhiều báo lá cải quốc tế đăng lại. Tin này nhanh chóng an truyền trên internet và cuối cùng xuất hiện trong các nội dung Twitter trong tài khoản của tôi.

Nhưng ý nghĩ đầu tiền của tôi, với tư cách là nhà tâm lý học thí nghiệm với quan tâm chủ yêu vào các trải nghiệm nhận thức không bình thường, khi ấy là, ” Ồ, điều này có thể xảy ra với bất kỳ ai”.

Mặc dù không thể lý giải rõ ràng trải nghiệm của  người phụ nữ này, tôi vẫn cảm thấy tự tin rằng vụ tấn công vào ban đêm của Pokemon này phù hợp và chính xác với những hiểu biết của chúng ta về giấc ngủ.

Thêm vào đó, dựa vào những gì chúng ta biết về hiện tượng kỳ lạ tâm thần huyền bí này – và cảm giá kỳ lạ mà nó đem lại – người ta có thể ở mức độ nào đó miêu tả trải nghiệm của bà là ” bình thường “.

Cách lý giải ngắn gọn, nghe có vẻ như nghịch lý là có thể bà đã bị thức tỉnh và bà có thể đang mơ. Tạm thời hãy đặt con Pokemon qua một bên, ta thử xem xét nội dung bà tường trình là đã thức giấc, không cử động được, với sức nặng đè lên người.

Cụm từ chỉ hiện tượng kỳ lạ này là ” bóng đè “, một thể loại của rối loạn giấc ngủ (parasomnia). Ngoài việc không hề cử động được, khoảng thời gian bị tê liệt khi tỉnh giấc này thường đi kèm với các ảo giác đa chiều. Kết quả là, những hình ảnh tưởng tượng trong giấc mơ có thể xâm nhập vào hiện thực khi bạn đã tỉnh giấc.

Nội dung của ảo giác thường có chủ đề liên quan với cảm giác tê liệt – tái hiện lại hình ảnh bị kẻ xâm nhập trên ghì chặt xuống khi đang ngủ. Dấu ấn các vụ liên quan đến hiện tượng kỳ lạ bóng đè có thể tìm thấy trong suốt chiều dài lịch sử và văn hóa với những ghi nhận xưa nhất từ 400 năm trước Công nguyên.

Bóng đè lần đầu tiên được đề cập đến trong sách Zhou Li/Chun Guan, một quyển sách của Trung Quốc về giấc ngủ và giấc mơ. Sách phân loại ra nhiều kiểu khác nhau của giấc mơ, và các nhà nghiên cứu đã xác lập E-meng (giấc mơ bất thần) có rất nhiều đặc thù liên quan đến hiện tượng kỳ lạ bóng đè. Tùy vào khoảng thời gian và bối cảnh văn hóa, hình ảnh trong những cơn ác mộng này có thể được diễn dịch thành những ý khác nhau.

Các nhà nghiên cứu hiện tượng kỳ lạ bóng đè Brian Sharpless và Karl Dograhmji đã tích lũy 118 cách diễn đạt khác nhau trên khắp thế giới mô tả về trải nghiệm bị bóng đè: người Đức có cụm từ hexendrücken – bị phù thủy đè, và từ alpdrücken, bị tiên đè.

Truyện cổ Na Uy có từ svartalfar – chỉ các vị tiên gian ác bắn người ta bằng những mũi tên tê liệt trước khi đậu lên ngực nạn nhân. Người Nhật có từ kanashibari, với ý chỉ bị trói chặt một cách kỳ lạ bởi một sợi dây sắt kẽm kim loại vô hình. Ở nhiều nơi tại Thụy Sĩ người ta nói về tchutch-muton, một bà tiên ác mộng xấu xa thường cải trang thành một con cừu đen.

Người Kurd dùng đến từ Mottaka, một linh hồn gian ác làm người ta ngạt thở đêm khuya. Người Iran có cụm từ bakhtak, nói đến một loại linh hồn (cấp thấp hơn thiên thần trong Hồi Giáo) ngồi lên ngực người đang ngủ .Các nhà khoa học đã triết lý hóa hiện tượng kỳ lạ bóng đè có thể dẫn đến hiện tượng kỳ lạ người ngoài hành tinh bắt cóc .Vì thế tôi không cảm thấy có gì độc lạ lắm khi đề cập đến vấn đề bị Pokemon quấy rối.

Cảm giác bị đè nặng…

Để so sánh, hãy xem xét điều được Jon Loudner đề cập sau, người đã cung cấp ” chứng cứ ” cho tòa án nhân dân phù thủy Salem nổi tiếng vào năm 1692 .

” …. Tôi đi ngủ rất khỏe, và cái chết của bóng đêm đè nặng lên ngực tôi, và tôi tỉnh dậy, nhìn quanh, và bên ngoài kia dưới ánh trăng, tôi nhìn thấy rõ ràng Bridget Bishop, hoặc hình dạng trông giống cô ta, đang ngồi trên bụng tôi. Và đặt cánh tay tôi xuống giường để tôi không bị lực ép mạnh, cô ta lập tức chặn cổ họng tôi khiến tôi ngạt thở. Và tôi không có chút sức mạnh hay nguồn năng lượng gì trên tay để có thể thoát ra hoặc tự vệ. Cứ trong tư thế đó, cô ta ghì giữ tôi suốt cả ngày. ”

Tương tự như người phụ nữ ở Moscow năm 2016, Jon thấy một nhân vật ngồi lên người ông, đi kèm với cảm xúc đè chặt và bị tê liệt; mặc dầu trong trường hợp của ông, cách lý giải tốt nhất mà ông tìm ra là cho rằng mình đã bị một mụ phù thủy ở gần đó tấn công.

Bạn có thể thấy sự tương tự với vụ việc Pokemon nổi lên như các dấu hiệu hiện tượng bóng đè. Ông tỉnh dậy giữa đêm, không cử động được, cảm thấy có ai đó ngồi trên người mình, chặn hơi thở ông lại.

Và một phần đen tối khác của lịch sử là sau lời khai của Jon, Bridget bị hành quyết bằng phương pháp treo cổ. Bà trở thành nạn nhân đầu tiên mất mạng trong cơn sốt hủy hoại phù thủy Salem.

Bằng chứng Jon đưa ra không hoàn toàn là căn cứ chính để buộc tội bà, mà nó được ” xác nhận ” bởi một chứng cứ vật lý khác đó là có thể Bridget sở hữu một núm vú siêu nhiên (sau khi bị nhận dạng một lần thì nó đã biến mất trong lần tra xét sau đó).

Phù thủy ít khi được dùng như nguyên do lý giải cho những người trải qua hiện tượng kỳ lạ này, nhưng thậm chí ngày này, những cơ chế tâm lý chính xác gây ra thực trạng tê liệt khi ngủ vẫn chưa được hiểu rõ hoàn toàn.

Hiện tại điều có thể hiểu rõ là cơ bản, khi tất cả chúng ta mơ, hành vi của ta bị nhốt trong sự tưởng tượng của chính mình. Tất cả chúng ta đều có một cơ chế an toàn sẵn trong cơ thể, mà bạn có thể xem nó giống như một cầu dao điện, nhanh chóng khóa các tín hiệu chuẩn bị cho não bộ không cho nó trở thành tín hiệu hành động.

Cơ chế này bảo vệ ta khỏi việc hành vi theo những gì xảy ra trong giấc mơ. Nhờ đó, khi bạn bị một con quái vật đuổi theo trong mơ, bạn sẽ không bật dậy và chạy đâm đầu vào tường phòng ngủ, hay nói theo thuyết tiến hóa, là không khiến bạn trở nên điên khùng.

Tuy nhiên, não bộ của chúng ta là một hệ thống vô cùng phức tạp, và những hiện tượng kỳ lạ như bóng đè, là những trường hợp trục trặc nhiều lúc xảy ra.

Một trong những sự không bình thường được nhiều người biết đến là trạng thái mộng du, tức là khi một người đi bộ trong lúc vẫn đang ngủ, trạng thái xảy ra khi sự tê liệt giảm đi quá nhanh.

Ngược lại, đôi lúc tình trạng tê liệt vẫn tiếp tục thậm chí còn sau khi bạn đã tỉnh giấc. Điều này thường xảy ra ở ngưỡng giấc ngủ – hoặc là khi bạn sắp thức dậy hoặc khi bạn sắp chìm vào giấc ngủ. Bạn có thể vẫn còn ý thức, mắt mở ra được, nhưng không thể di chuyển được cơ thể. Đây là một vấn đề khá phổ biến, nhưng trải nghiệm có thể khiến người ta sợ hãi.

Những vấn đề như vậy có thể là hệ quả của sự gián đoạn giấc ngủ nói chung. Các nhà nghiên cứu cho thấy bóng đè có thể tái hiện lại với những người tham gia thí nghiệm khi họ liên tục bị thức tỉnh lúc đang ngủ sâu.

Và bên ngoài phòng thí nghiệm thì điều này không hiếm gặp với những người từng trải qua tình trạng bị bóng đè trong đêm. Nếu bạn chưa từng bị như vậy, thì hẳn bạn ít ra cũng quen biết ai đó từng gặp tình trạng này.

Các chuyên viên ước tính đến 50 % dân số bị tình trạng bóng đè tối thiểu một lần trong đời, một số người cho biết họ liên tục bị bóng đè về đêm.

Thậm chí có thể những khảo sát hiện tại đã nhìn nhận thấp mức độ phổ biến thật sự của hiện tượng kỳ lạ này, vì vẫn còn nhiều tẩy chay với những trường hợp nói họ bị ảo giác, và vì có nhiều quan ngại hiện tượng kỳ lạ này  có thể là tín hiệu cho thấy bệnh lý tâm thần hoặc lạm dụng thuốc.

Trong trong thực tiễn, người khỏe mạnh vẫn có thể bị bóng đè và ảo giác dù không xảy ra hiện tượng kỳ lạ không bình thường nào về sức khỏe tâm thần hay lạm dụng thuốc. Hiểu rằng trải nghiệm này là bình thường  có thể giúp xoa dịu những lo ngại kèm theo. Với bản thân mình, tôi có vài lần gặp phải bóng hình những người không xuất hiện, tuy rằng họ chỉ xuất hiện chứ không làm gì.

Nhìn thấy những khối gạch rơi

Nhưng hãy quay trở lại trường hợp kỳ lạ ở Moscow. Tại sao ảo giác này lại xuất hiện dưới hình dạng con Pokemon mà không phải các sinh vật khác ? Vì tính chủ quan rất cao, rất khó để điều tra và nghiên cứu giấc mơ một cách khoa học.

Làm sao bạn có thể thực nghiệm đo đạc ảo giác xảy ra khi hầu hết mọi người đều đang không tỉnh giấc và họ quên ngay lập tức khi thức dậy?

Trong trong thực tiễn, sự liên hệ giữa trò chơi điện tử và các giấc mơ là một trong những nghành nghiên cứu và điều tra được ghi chép khá khá đầy đủ trong các trải nghiệm chủ quan của người ngủ mơ.

Năm 2000, một nhóm các nhà nghiên cứu tại Trường Y Havard do Robert Stickgold dẫn đầu, đã báo cáo giải trình về những người tham gia điều tra và nghiên cứu trò chơi điện tử xếp gạch Tetris liên tục nói họ thấy những ” hình ảnh thôi miên ” liên quan đến trò chơi.

Họ thấy những hình ảnh của các khối gạch đang rơi trước khi chìm vào giấc ngủ. Kết quả tựa như cũng được ghi nhận ở các trò chơi điện tử khác, như trò chơi trượt tuyết, mê cung ảo, và thậm chí còn cả trò chơi Doom.

Bằng chứng này được sử dụng chứng tỏ cho sáng tạo độc đáo rằng giấc mơ có thể có vai trò ” củng cố ” ký ức trong đời sống của ta khi thức – củng cố là cụm từ chỉ quá trình tăng cường và tăng sức mạnh của những ký ức mới có.

Rất nhiều thí nghiệm cho thấy những người được giao những trách nhiệm liên quan tới trí nhớ thường thực hiện nhiệm vụ tốt hơn nếu họ được ngủ sau khi học. Có vẻ như mặc dầu sau khi chúng ta trải qua quá trình học, trí não ta có thể vẫn sử dụng giấc ngủ như một khoảng trống tập dượt để tập luyện giải quyết lại vấn đề.

“Giấc mơ của chuột”

Nhiều bằng chứng hơn được thu thập  từ các thực nghiệm về hành vi của não bộ trên những chú chuột đang ngủ. Thí nghiệm trên động vật đem lại cho các nhà khoa học nhiều ưu – nhược hơn so với việc thí nghiệm triển khai trên con người.

Một mặt, đưa điện cực trực tiếp vào đầu chuột cần phải trải qua ít loại giấy tờ hơn. Thế nhưng mặt khác thì rõ ràng ta không hề ” hỏi ” chuột xem chúng mơ thấy gì, cho nên vì thế các nhà khoa học buộc phải suy đoán chính xác xem liệu tác động của điện cực có thể liên quan đến các trải nghiệm hiện tượng kỳ lạ học ra làm sao.

Trong một thí nghiệm, một nhóm nhà điều tra và nghiên cứu tại Học viện Công nghệ Massachusetts (MIT) đấu các điện cực trực tiếp vào phần hồi hải mã của não chuột. Ở cả chuột và người, hồi hải mã là một phần của bộ não, ngoài các tính năng khác, thì phần này đặc biệt liên quan đến cách chúng ta tạo ra ký ức về không gian vật lý. Điện cực được cho phép các nhà khoa học quan sát hoạt động thần kinh theo thời gian thực của các tế bào đặc trưng trên hồi hải mã – và ghi nhận bất kỳ khi nào các tế bào được kích hoạt .

Trong khi các chú chuột được liên kết với dây điện, chúng được học cách định hướng trong một mê cung thực để tìm ra phần thưởng là thức ăn. Vì hồi hải mã có tương quan đến kỹ năng học hỏi không gian, sự thể hiện của hoạt động điện cực trên hồi hải mã có thể liên kết với vị trí của chú chuột ở những khu vực đặc thù trong mê cung.

Nhưng chính ở đây phương thức này trở nên liên quan đến câu truyện của chúng ta về giấc mơ Pokemon hay trò chơiTetris: Sau khi các chú chuột đã tìm hiểu và khám phá về mê cung, các nhà khoa học để các điện cực liên tục ghi nhận khi chuột bắt đầu chìm vào giấc ngủ.

Khi chuột đã ngủ, các tế bào trong hồi hải mã sẽ bật sáng với hoạt động tìm đường trong mê cung – không phải là với bất kỳ hoạt động nào, mà nó chỉ xảy ra khi các chú chuột đang ngủ có tương thích hợp với cơ chế liên quan chính xác đến cuộc tìm đường trong mê cung.

Một lần nữa, chúng ta không thể hỏi chuột là chúng đang trải qua điều gì, nhưng hiệu quả cho thấy các chú chuột có lẽ rằng đang tìm đường trong mê cung khi ngủ mơ, tập luyện lại một cách hiệu quả cách chúng đi như đã học trước khi ngủ.

Một giới hạn ở đây là không có công trình nào chứng minh được liên hệ trực tiếp giữa giấc mơ và ký ức : giấc mơ tự nó có thể không giúp ký ức được tăng cường đậm nét hơn, nhưng có thể là một loại hiệu ứng phụ của quá trình củng cố ký ức.

Nói cách khác, ảo giác đáng sợ mà người phụ nữ ở Nga gặp phải không chỉ là một vấn đề khá thông thường, mà nó còn có thể cho ta thêm một cửa sổ thú vị để nhìn vào tính chất của giấc ngủ và vì sao mọi người m .

Và nếu bạn từng gặp phải những hình ảnh kỳ diệu khi bạn đang ở ngưỡng giấc ngủ, điều này cũng đáng để xem xét. Hãy nhớ: Đừng hoảng loạn (và không nhất thiết phải đổ tội cho người khác nếu họ có thêm một vài núm vú).